Σπουδαίο Διεθνές Συνέδριο για την αναπηρία υπό την αιγίδα του Οικουμενικού Πατριάρχη

του Πρεσβύτερο Ηρακλή Φίλιου
Θεολόγου, Βαλκανιολόγου,
Κληρικού της Ι.Μ. Σταγών & Μετεώρων

Ένα σπουδαίο Διεθνές Συνέδριο με τίτλο «Προσβασιμότητα – Αναπηρία – Εκκλησία» (www.disabilityconference.gr) διοργανώθηκε αυτές τις μέρες (2 – 4 Νοεμβρίου 2023) στην Θεολογική Σχολή του Α.Π.Θ. από το Τμήμα Κοινωνικής Θεολογίας και Χριστιανικού Πολιτισμού του Α.Π.Θ. και υπό την αιγίδα του Παναγιωτάτου Οικουμενικού Πατριάρχου κ. Βαρθολομαίου.

Στο Συνέδριο συμμετείχαν προσωπικότητες από το διεθνές θεολογικό στερέωμα. Όσον αφορά τη θεματική του συνεδρίου, ενδεικτικά αναπτύχθηκαν οι εξής ενότητες, όπως αναφέροντα στο site του Συνεδρίου: Η προσβασιμότητα ως ανθρώπινο δικαίωμα κι ως θεολογική επιταγή, η εκκλησιαστική αρχιτεκτονική και προσβασιμότητα, η εκκλησιαστική λατρευτική πράξη και προσβασιμότητα, οι κανόνες της Εκκλησίας και η θεολογική προσβασιμότητα για τα άτομα με ειδικές ανάγκες, ο θεολογικός λόγος προσβάσιμος στα άτομα με ειδικές ανάγκες, η θεολογική κατανόηση του ανθρώπινου προσώπου και η αναπηρία, η ποιμαντική στήριξη στα άτομα με αναπηρία, οι ηθικές και κοινωνικές πτυχές της αναπηρίας και η επιταγή της προσβασιμότητας.

Μεταξύ των εισηγητών, παρευρέθηκαν και μίλησαν ο Αρχιδιάκονος του Οικουμενικού Θρόνου και Θεολογικός Σύμβουλος του Οικουμενικού Πατριάρχη επί οικολογικών θεμάτων π. Ιωάννης Χρυσαυγής, ο οποίος τον Σεπτέμβριο κατέστη πρώτος εκτελεστικός διευθυντής του Οικουμενικού Ινστιτούτου Huffington της Θεολογικής Σχολής Τιμίου Σταυρού Βοστώνης, ο Fr. Emmanuel Agius, καθηγητής Ηθικής Θεολογίας της Καθολικής Θεολογικής Σχολής του Πανεπιστημίου Μάλτας, η κα. Αικατερίνη Τσαλαμπούνη, Καθηγήτρια Καινής Διαθήκης στο Τμήμα Κοινωνικής Θεολογίας και Χριστιανικού Πολιτισμού Α.Π.Θ., ο κ. Βασίλειος Τσίγκος, Καθηγητής Δογματικής στο Τμήμα Κοινωνικής Θεολογίας και Χριστιανικού Πολιτισμού Α.Π.Θ., ο κ. Θεόδωρος Γιάγκου, Καθηγητής Κανονικού Δικαίου στο Τμήμα Κοινωνικής Θεολογίας και Χριστιανικού Πολιτισμού Α.Π.Θ., η κα. Katherin Karam McCray, Υποψ. Δρ Θρησκευτικής Ηθικής στο Πανεπιστήμιο του Toronto, USMC (Καναδάς), ο Πρωτ. Αθανάσιος Γκίκας, Καθηγητής Ποιμαντικής και Εξομολογητικής στο Τμήμα Κοινωνικής Θεολογίας και Χριστιανικού Πολιτισμού Α.Π.Θ., ο κ. Οικονόμος Κωνσταντίνος Παπανικολάου, Δρ. Πανεπιστημίου Winchester, η κα. Χριστίνα Λάππα, Δρ. Ειδικής Αγωγής Πανεπιστημίου Θεσσαλίας, η κα. Μαρία Ράντζου, Επικ. Καθηγήτρια Κατηχητικής και Χριστιανικής Παιδαγωγικής στο Τμήμα Θεολογίας Α.Π..Θ κ. ά.

Η Θεολογική Σχολή του Α.Π.Θ. και το Οικουμενικό Πατριαρχείο μάς εκπλήσσουν για άλλη μία φορά. Και μας εκπλήσσουν θετικά. Αφουγκραζόμενοι τις σύγχρονες κοινωνικές ανάγκες, αντιλαμβανόμενοι τις δομές του σύγχρονου κόσμου και αγωνιώντας για την κατάθεση θετικής πρότασης για τον κόσμο τούτο, τόσο η Θεολογική Σχολή, όσο και ο Οικουμενικός Πατριάρχης κ. Βαρθολομαίος αγκαλιάζουν ευαίσθητα θέματα μέσα από το πρίσμα της ορθόδοξης θεολογίας. Κι αυτό διότι η θεολογία δεν αποτελεί ένα μουσειακό έκθεμα που οφείλουμε να θαυμάζουμε για τα μεγαλεία του χθες, αλλά αέναη μαρτυρία σε έναν εξελισσόμενο κόσμο που έχει ανάγκη από λόγο και πνεύμα. Κι αυτά ικανοποιεί ο σύγχρονος θεολογικός λόγος και το ύφος των Πατέρων που καινοτομούσαν διαρκώς. Η αναπηρία και η προσβασιμότητα δεν επαφίεται αποκλειστικά στο έργο της Πολιτείας, ορισμένων κοινωνικών φορέων και οργανισμών. Είναι ένα ζήτημα που η Εκκλησία το αγκαλιάζει, το καλωσορίζει στους κόλπους της και καταθέτει θετικές προτάσεις που εμφορούνται από ένα πνεύμα διακονίας και προσφοράς προς τα ΑμεΑ.

Το Οικουμενικό Πατριαρχείο και συγκεκριμένα ο Οικουμενικός Πατριάρχης κ. Βαρθολομαίος όλα αυτά τα χρόνια επιδεικνύει τεράστιο ενδιαφέρον για ζητήματα που άπτονται του ανθρωπίνου προσώπου και των αναγκών της σύγχρονης κοινωνίας. Κι όλα αυτά σε πείσμα μιας εποχής που απομακρύνεται ολοένα και περισσότερο από τον Θεό και υποβαθμίζει τη σημασία του ανθρωπίνου προσώπου ως κατ’ εικόνα και καθ’ ομοίωση Θεού δημιούργημα.

Το παρόν Συνέδριο κατάφερε να αναδείξει ελλείψεις σχετικά με την προσβασιμότητα των ΑμεΑ, αλλά και να καταθέσει έναν λόγο βαθιά θεμελιωμένο στο ευαγγέλιο του Κυρίου. Απήλθαμε από το Συνέδριο περισσότερο προβληματισμένοι, υποψιασμένοι για καταστάσεις και ευκαιρίες που δεν είχαμε σκεφτεί, αλλά και ενισχυμένοι σε επίπεδο γνώσεων ώστε να ανταποκριθούμε στις αναδυόμενες προκλήσεις της μετανεωτερικής εποχής, όπου χρειάζεται να αναδειχθεί η ιερότητα του ανθρωπίνου προσώπου, εφόσον η τεχνολογία φαίνεται να μην λειτουργεί πάντοτε προς όφελος της ανθρώπινης ύπαρξης.

Τα ΑμεΑ ως ζωντανές εικόνες του ζωντανού Θεού είναι καιρός να εισέλθουν στην ενοριακή και εκκλησιαστική ζωή, δίνοντας τους ευκαιρίες και όχι αποκλείοντας τους. Υπάρχουν θέσεις από τις οποίες μπορούν να συμβάλλουν στην ποιμαντική δραστηριότητα και ζωή της Εκκλησίας. Αρκεί να σκεφτούμε πως με τα ιδιαίτερα χαρίσματα τους έχουν την ικανότητα και δυνατότητα να αποτελέσουν ενεργά μέλη της Εκκλησίας και όχι απλά θεατές των εξελίξεων.

Ιδιαίτερη αίσθηση προκάλεσε η εισήγηση του Αρχιδιακόνου του Οικουμενικού Θρόνου π. Ιωάννη Χρυσαυγή, ο οποίος εκτός από το γεγονός ότι ανέδειξε το ζήτημα της προσβασιμότητας ως καίριο για την εκκλησιαστική ζωή, απευθυνόμενος στους παρόντες Ιεράρχες που παρευρίσκονταν στο Συνέδριο και στις Ιερές Συνόδους ζήτησε να πραγματοποιηθεί ένα πρώτο βήμα, να μελετήσουν και να αποφασίσουν για δύο ζητήματα: Πρώτον, τη σύσταση Ειδικής Συνοδικής Επιτροπής για θέματα αναπηρίας, κάτι στο οποίο είμαστε ελλιπείς σχετικά με τα ΑμεΑ, όπως ανέφερε και δεύτερον την χειροτονία ΑμεΑ, τουλάχιστον προκαταρκτικά στον βαθμό του διακόνου. Και διερωτήθηκε: Πώς αλλιώς θα αποδείξουμε ότι η Εκκλησία όντως νοιάζεται και δεν κηρύττει μονάχα για την αγάπη κοινωνίας και περιεκτικότητας;

Αισθάνομαι την ανάγκη να ευχαριστήσουμε θερμά τα μέλη της Επιστημονικής Επιτροπής του Διεθνούς Συνεδρίου και ιδιαίτερα τον π. Ιωάννη Χρυσαυγή και τον π. Αθανάσιο Γκίκα για την τιμητική πρόσκληση να παραστούμε στο Διεθνές Συνέδριο μαζί με την αδερφή μου Φωτεινή Φίλιου, Εκπαιδευτικό Ειδικής Αγωγής, ως ομιλητές.

Η ΘΕΟΛΟΓΙΚΗ ΚΑΤΑΝΟΗΣΗ ΤΟΥ ΑΝΘΡΩΠΙΝΟΥ ΠΡΟΣΩΠΟΥ

Πρεσβυτέρου Ηρακλή Φίλιου

Θεολόγου, Βαλκανιολόγου

Κληρικού της Ιεράς Μητροπόλεως Σταγών & Μετεώρων

Εν πρώτοις, αισθάνομαι την ανάγκη να ευχαριστήσω θερμά την Επιστημονική Επιτροπή του Συνεδρίου, τον π. Ιωάννη Χρυσαυγή, τον π. Αθανάσιο Γκίκα, καθώς και τα υπόλοιπα μέλη για την τιμητική αυτή πρόσκληση. Προσέρχομαι στο Συνέδριο αυτό από την Ιερά Μητρόπολη Σταγών και Μετεώρων και χαίρομαι που βρίσκομαι ξανά στην αγαπημένη μου Θεολογική Σχολή, της οποίας τυγχάνω απόφοιτος.

Ομολογουμένως, το παρόν Διεθνές Συνέδριο «Προσβασιμότητα – Αναπηρία – Εκκλησία», το οποίο τελεί υπό την αιγίδα του Παναγιωτάτου Οικουμενικού Πατριάρχου κ. Βαρθολομαίου,  ασχολείται με ένα ιδιαίτερο ζήτημα, αυτό της αναπηρίας και της προσβασιμότητας.

Στα λίγα λεπτά που μου αναλογούν, επιτρέψετε μου να αναφερθώ σύντομα σε τρία σημεία που αφορούν το θέμα «Η θεολογική κατανόηση του ανθρωπίνου προσώπου». Τον όρο «πρόσωπο», την καταξίωση του στην ορθόδοξη θεολογία και τα ΑμεΑ ως φίλους του Χριστού.

Ο όρος «πρόσωπο».

Αναζητώντας την ετυμολογία του όρου «πρόσωπο» θα διαπιστώσουμε πως πρόκειται για ένα σύνθετο όρο που σημαίνει «τό προς τον ὠπα ὄν»[1]. Ο όρος αυτός δεν προέρχεται από την πατερική γραμματεία. Είναι ένας όρος, τον οποίο οι Πατέρες[2] και συγκεκριμένα οι Καππαδόκες Πατέρες[3] δανείστηκαν από την αρχαιοελληνική φιλοσοφία[4] προκειμένου να αναφερθούν στον Πατέρα, στον Υιό και στο Άγιο Πνεύμα.. Κάτι τέτοιο όμως δεν ήταν εύκολο, αν λάβουμε υπόψη μας πως ο Σαβέλλιος χρησιμοποιούσε τον όρο πρόσωπο με την αρχαία ελληνική έννοια του προσωπείου[5]. Αναντίρρητα, η χρήση του όρου ‘’πρόσωπο’’ αποτελεί πραγματική επανάσταση στα θεολογικά γράμματα και πράγματα. Μάλιστα, κατά τον π. Γεώργιο Φλορόφσκυ «η έννοια του προσώπου καθ’ εαυτή υπήρξε πιθανώς η μεγαλύτερη χριστιανική συμβολή στη φιλοσοφία»[6]. Έννοια, η οποία βέβαια αποτέλεσε για τη θεολογική σκέψη σημείο αιρετικών αποκλίσεων[7].

Να σημειωθεί πως σε μία γενικότερη αντίληψη και στάση οι Πατέρες της Εκκλησίας δεν φοβήθηκαν καθόλου τις λέξεις, που προέρχονταν από την αρχαιοελληνική φιλοσοφία και τις οποίες χρησιμοποίησαν στα κείμενά τους. Εξάλλου, η αλήθεια δεν βρίσκεται στις λέξεις, αλλά στα πράγματα[8]. Η φιλοσοφία δεν αποτελούσε απαγορευμένο καρπό για τη θεολογία της Εκκλησίας.

Ο όρος «πρόσωπο» προέρχεται από την αρχαία ελληνική τραγωδία[9] και συνδέεται με τον όρο προσωπείο[10]. Ο Τερτυλλιανός[11] στην Δύση ήδη χρησιμοποιεί τον όρο στην τριαδολογία. Υπήρξε ανάγκη στους Πατέρες να εκφραστεί η πίστη στον Τριαδικό Θεό. Επίσης, έπρεπε να αντιμετωπιστούν οι αιρέσεις των πρώτων χριστιανικών χρόνων[12]. Γι’ αυτό και οι Πατέρες άντλησαν από την αρχαιοελληνική φιλοσοφία όρους όπως πρόσωπο, υπόσταση, φύση, ουσία, ενέργεια[13] για να εκφράσουν στη δογματική διδασκαλία την πίστη της Εκκλησίας. Έτσι, αναφέρονται στα τρία πρόσωπα της Αγίας Τριάδος.

Αυτή η καινοτομία ήταν ένα πραγματικά μεγάλο τόλμημα[14] για την εποχή των Πατέρων, δεδομένου του πολιτιστικού περιβάλλοντος τους. Όμως, δεν έγινε σε σύντομο χρόνο, καθότι έπρεπε να αντιμετωπιστεί η καχυποψία ως προς το περιεχόμενο λέξεων από τη θύραθεν παιδεία[15]. Έτσι, χρειάστηκε να δοθεί προσοχή από τους Πατέρες στην μεταποίηση των όρων, ώστε να αποφευχθεί οποιαδήποτε αιρετική απόκλιση μιας και οι όροι όπως ο όρος «πρόσωπο» είχε χρησιμοποιηθεί με την έννοια του προσωπείου[16]. Τέλος, να σημειωθεί πως επανάσταση αποτελεί και η ταύτιση των όρων υπόσταση και πρόσωπο από τους Πατέρες και ιδιαίτερα από τον Μ. Βασίλειο[17].

Το ανθρώπινο πρόσωπο στην ορθόδοξη θεολογία.

Γνωρίζουμε πως ο Θεός έπλασε τον άνθρωπο[18] «ἀπό τῆς γῆς, καί ἐνεφύσησεν εἰς τό πρόσωπον αὐτοῦ πνοήν ζωῆς, καί ἐγένετο ὁ ἄνθρωπος εἰς ψυχήν ζῶσαν»[19]. Γνωρίζουμε ότι ο άνθρωπος αποτελεί μία ενιαία οντότητα ως σώμα και ψυχή[20]. Ο κάθε άνθρωπος. Δεν νοείται το σώμα ξεχωριστά από την ψυχή[21]. Ο άνθρωπος αποτελεί μία ενιαία ψυχοσωματική οντότητα και υπό την έννοια αυτή αποτελεί πρόσωπο[22]. Βέβαια, ο άγιος Μάξιμος Ομολογητής προχωράει πέρα από αυτή τη σύνδεση σώματος και ψυχής και εισάγει την ελευθερία, το αυτεξούσιο του ανθρώπου και μας λέει πως χωρίς το αυτεξούσιο δεν είμαστε εικόνα του Θεού[23].

Ο Σωκράτης[24], ως πρόδρομος του Ντεκάρτ, στον όλο άνθρωπο έβλεπε μόνο την ψυχή[25]. Έλεγε, μάλιστα, ότι ο άνθρωπος δεν έχει ψυχή, αλλά είναι ψυχή[26]. Αυτή τη στάση τήρησε με πίστη και εξακολουθεί και σήμερα να βρίσκεται προσηλωμένη σ’ αυτήν η δυτική σκέψη, η οποία αντιμετώπισε μονομερώς την ανθρώπινη ύπαρξη, την οποία είδε ως ψυχή. Για την δυτική σκέψη εκείνο που μετράει είναι ο νους. Ο Ντεκάρτ έχει συμβάλλει πολύ σε αυτό, λέγοντας πως ο ίδιος είναι ένα σκεπτόμενο πράγμα[27] και εξυμνώντας στα κείμενα του τις λειτουργίες της ψυχής.

Όσον αφορά το σώμα, τα πράγματα είναι διαφορετικά. Φέρει πάνω του τα αμαρτήματα των αρχαίων φιλοσόφων[28] που στάθηκαν επικριτικά απέναντι σε αυτό. Για τον Πλάτωνα το σώμα είναι τάφος της ψυχής[29]. Μάλιστα, ο Νεμέσιος Εμέσης συμφωνεί με τον Πλάτωνα στο ότι «η ψυχή είναι πιο σημαντική από το σώμα. Διότι το σώμα αφού χωριστεί από την ψυχή, μένει ολοκληρωτικά ακίνητο και αδρανές, όπως τα όργανα όταν χωριστούν από τον τεχνίτη»[30].

Είναι γνωστό πως ο άνθρωπος δημιουργήθηκε κατ’ εικόνα και καθ’ ομοίωση Θεού[31]. Στην πατερική σκέψη το ανθρώπινο πρόσωπο είναι κατ’ εικόνα και καθ’ ομοίωση Θεού. Μία τέτοια θέση, μα περισσότερο θεολογική πραγματικότητα, εξυψώνει το ανθρώπινο πρόσωπο. Ο άγιος Ιωάννης ο Δαμασκηνός θα σημειώσει πως «τό κατ’ εἰκόνα τό νοερόν δηλοῖ καί τό αὐτεξούσιον»[32]. Ο άγιος Νικόλαος Καβάσιλας μάλιστα ταυτίζει το αυτεξούσιο[33] του ανθρώπου με τον ίδιο τον άνθρωπο[34].

Το αυτεξούσιο του ανθρώπου, η ελευθερία του, αποτελούν θεμελιώδη γνωρίσματα του, τα οποία έχει λάβει επειδή ακριβώς είναι εικόνα Θεού[35]. Αυτό μας δείχνει τη σχέση που έχει ο άνθρωπος με τον Θεό, τον μόνο οντολογικά ελεύθερο. Μάλιστα, ο Μάξιμος Ομολογητής τονίζει πως ο άνθρωπος έχει το είναι του δεδανεισμένο από τον Θεό[36], κάτι που εξυψώνει το ανθρώπινο πρόσωπο και του προσδίδει ιερότητα και πνευματικότητα. «Ἡ Χριστολογία, ὅπως διεμορφώθη τελικά ἀπό τούς Πατέρας, ἀποβλέπει εἰς ἕνα μόνον σκοπόν καθαρά ὑπαρξιακῆς σημασίας: εἰς τό νά δώσει εἰς τόν ἄνθρωπον τήν βεβαιότητα ὅτι τό πρόσωπον, ὄχι ὡς προσωπεῖον καί «πρόσωπον τραγικόν», ἀλλά ὡς ὄντως πρόσωπον, δέν εἶναι μία μυθική ἤ νοσταλγική ἀναζήτησις· εἶναι ἱστορική πραγματικότης», σημειώνει ο Μητροπολίτης Γέρων Περγάμου Ιωάννης Ζηζιούλας[37] στο περίφημο του έργο «Από το προσωπεῖον εἰς τό πρόσωπον».

Από την άλλη, το καθ’ ομοίωσιν αποτελεί κάλεσμα προς τον άνθρωπο. Ο άνθρωπος ελεύθερα επιλέγει αν θα στραφεί σε κοινωνία με τον Θεό ή σε ακοινωνησία.

ΑΜΕΑ: Οι κατεξοχήν φίλοι του Χριστού.

Τα ΑμεΑ δεν αποτελούν ξεχωριστή κατηγορία ανθρωπίνων προσώπων, αλλά ζωντανές εικόνες του αληθινού Θεού, που δημιουργήθηκαν κατ’ εικόνα και καθ’ ομοίωση δική του[38]. Για την χριστιανική ανθρωπολογία δεν υφίστανται πρόσωπα πρώτης και δεύτερης κατηγορίας. «Πάντες γὰρ υἱοὶ Θεοῦ ἐστε διὰ τῆς πίστεως ἐν Χριστῷ Ἰησοῦ»[39] μας λέει ο απόστολος Παύλος. Και συνεχίζει: «Οὐκ ἔνι Ἰουδαῖος οὐδὲ Ἕλλην, οὐκ ἔνι δοῦλος οὐδὲ ἐλεύθερος, οὐκ ἔνι ἄρσεν καὶ θῆλυ· πάντες γὰρ ὑμεῖς εἷς ἐστε ἐν Χριστῷ Ἰησοῦ»[40]. Κάθε άνθρωπος, φτωχός ή πλούσιος, υγιής ή ασθενής, αρτιμελής ή ανάπηρος, έχει το δικαίωμα στην ζωή και στην αιωνιότητα. Μέσα στο ευαγγέλιο δεν υφίσταται καμία απολύτως διάκριση ανάμεσα στα ανθρώπινα πρόσωπα, είτε είναι ΑμεΑ, είτε όχι. Μάλιστα, η ανθρώπινη ζωή είναι ιερή από τη στιγμή της σύλληψης[41].

Ο Χριστός ταύτισε τον εαυτό του με τους «ελαχίστους»[42]. «Προσέλαβε τη διαβρωμένη από την αμαρτία ανθρώπινη φύση, προσέλαβε τον εκδιωγμένο, από τον παράδεισο Αδάμ, τον πλάνητα και αλήτη, για να τον γιατρέψει από την ασθένεια του», γράφει σε βιβλίο του ο καθηγητής Χρυσόστομος Σταμούλης[43]. Τα ΑμεΑ δεν αποτελούν ανθρώπινα πρόσωπα μόνο εξαιτίας της βιολογικής τους παρουσίας, αλλά και της πνευματικής τους παρουσίας, εκείνης της υπόστασης της εκκλησιολογικής υπάρξεως, όπως την χαρακτηρίζει ο Μητροπολίτης Γέρων Περγάμου Ιωάννης Ζηζιούλας [44]. Ποιος είναι ο λόγος της θείας ενανθρώπισης; Οι φράσεις του Μ. Αθανασίου «ἵνα ἡμεῖς θεοποιηθῶμεν»[45] και «ἵνα ἡμεῖς ἀφθαρσίαν κληρονομήσωμεν»[46]  δεν απευθύνονται μόνο στους αρτιμελείς και υγιείς ανθρώπους, αλλά σε κάθε ανθρώπινο πρόσωπο.

Ειδικά, αν παρατηρήσουμε την επίγεια δράση του Χριστού και την παρουσία του μέσα στην κοινωνία, θα διαπιστώσουμε πως συναναστρέφεται περισσότερο με τους ‘’τσαλακωμένους’’ ανθρώπους. Αυτοί είναι οι φίλοι του Χριστού. Η κοινωνία της εποχής του Χριστού είχε θέσει στο περιθώριο τα ΑμεΑ. Αντίθετα, ο Χριστός προσεγγίζει τα ΑμεΑ, συζητά μαζί τους, τους θεραπεύει. Ταυτίζεται με τα πρόσωπά τους, με τους αξιολύπητους, μοναχικούς, ανάπηρους, κατατρεγμένους και το μόνο που ζητάει από εκείνους είναι να μην αμαρτάνουν και να ευγνωμονούν τον Θεό[47]. Και οι τέσσερις ευαγγελιστές έχουν καταγράψει περιστατικά θεραπειών στα ευαγγέλια τους. Τυφλοί[48], κωφοί[49], παράλυτοι[50], χωλοί[51], άλαλοι[52], λεπροί[53], θεραπεύονται από τον Κύριο. Είναι τα ανθρώπινα πρόσωπα που οι άνθρωποι ξέχασαν και απομόνωσαν, όχι όμως ο Θεός.

Ο Χριστός θεραπεύει τα ΑμεΑ. Δεν τους δίνει μία μελλοντική ελπίδα ή μία υπόσχεση. Εκείνη την ώρα πραγματώνει το σχέδιο του Θεού. Δεν ζητάει όμως να διαδοθούν τα θαύματα που κάνει[54]. Δεν είναι στα σχέδια του ο εντυπωσιασμός. Με τα θαύματα ο Χριστός μας εισάγει στον νέο κόσμο της Βασιλείας του Θεού. Θέλει να δείξει με άλλα λόγια πως στη Βασιλεία του Θεού δεν θα υφίσταται η ασθένεια, ο πόνος, η φθορά, η αναπηρία, η θλίψη και η δυστυχία.

Η Εκκλησία είναι ο χώρος μέσα στον οποίο ο άνθρωπος δεν αποτελεί μία βιολογική μονάδα μόνο, αλλά ένα πρόσωπο που μετέχει στο κατεξοχήν μυστήριο της Θείας Ευχαριστίας και γεύεται τις δωρεές του Θεού, είτε είναι ΑμεΑ, είτε όχι. Μέσα στην Εκκλησία υφίσταται «μια κοινότητα ανθρώπων με διαφορετικά αλλά συμπληρωματικά χαρίσματα. Ένα όραμα ολότητας και θεραπείας, φροντίδας και κοινής χρήσης»[55], όπως σημειώνει σε βιβλίο του ο π. Ιωάννης Χρυσαυγής. Στην Θεία Ευχαριστία, η ευχή «ἵνα πᾶς ὁ πιστεύων εἰς αὐτὸν μὴ ἀπόλυται, ἀλλ’ ἔχῃ ζωὴν αἰώνιον»[56] είναι καταλυτικής σημασίας για κάθε ανθρώπινο πρόσωπο, είτε ΑμεΑ, είτε όχι, αφού απευθύνεται στον κάθε άνθρωπο. Υπάρχει όμως μία διαφορά στον τρόπο με τον οποίο βλέπει τον άνθρωπο η δυτική σκέψη και η πατερική. Για την δυτική σκέψη ο άνθρωπος είναι ψυχή, μία διανοητική λειτουργία, ενώ για την πατερική «ο άνθρωπος αποτελεί μία ιερατική παρουσία της πνευματικής ελευθερίας μέσα στον κόσμο της υλικής αιτιότητας και της οργανικής διαδικασίας», σύμφωνα με το κείμενο περί κοινωνικής διδασκαλίας που εκδόθηκε με πρωτοβουλία του Οικουμενικού Πατριάρχη κ. Βαρθολομαίου το 2019[57].

Εν κατακλείδι, οι Πατέρες της Εκκλησίας ανέδειξαν την ιερότητα του ανθρωπίνου προσώπου, το οποίο καταξιώνεται πνευματικά μέσα στον χώρο της Εκκλησίας. Αυτό σημαίνει πολλά. Εκτός από την θεολογική – πνευματική σημασία, έχει και μία σημασία για την κοινωνία μας και την εκκλησιαστική ζωή. Χρειάζεται να τολμήσουμε ακόμη περισσότερο. Να καινοτομήσουμε, σύμφωνα με το ύφος των Πατέρων της Εκκλησίας. Να μην θεωρήσουμε πως με την τοποθέτηση μιας ράμπας έξω από έναν ιερό ναό πράξαμε ένα καθήκον και νιώσουμε ηθικά τακτοποιημένοι. Να καλωσορίσουμε στη ζωή της Εκκλησίας τα ΑμεΑ και να στελεχώσουμε τις ενοριακές και εκκλησιαστικές δομές με τα πρόσωπά τους. Πρόσωπα με ειδικές ικανότητες και χαρίσματα. Πρόσωπα και ζωντανές εικόνες του ζωντανού Θεού.

Σας ευχαριστώ θερμά για την προσοχή σας.

[1] Μέγα ετυμολογικόν Λεξικόν, Τόμος Δ’, Αθήνα 2004, σ. 194.  Στις ανθρωπιστικές επιστήμες με τον όρο πρόσωπο δηλώνεται ο άνθρωπος, πρβλ. Θεοδόσης Πελεγρίνη, Λεξικό της Φιλοσοφίας, Αθήνα 2004, σ. 501, αλλά και ως ον με νοημοσύνη και αυτοσυνειδησία που μπορεί να καθορίζει τον εαυτό του ως ον σε σχέση, πρβλ. Λεξικό Τριανταφυλλίδη, πρβλ. Αριστοτέλους, Περί ζώων ιστ. 1,8, σ. 491b, 9, πρβλ. Δ. Δημητράκου, Μέγα Λεξικόν της Ελληνικής Γλώσσης, Τόμος Θ’, σ. 8056.

[2] Για την εισαγωγή του όρου πρόσωπο στην πατερική γραμματεία βλ. Χρήστου Γιανναρά, Το πρόσωπο και ο έρως, Τέταρτη έκδοση, Εκδόσεις Δομός, σσ. 31-32.

[3] Ιδιαίτερα οι Καππαδόκες Πατέρες (Μ. Βασίλειος, Γρηγόριος Θεολόγος, Γρηγόριος Νύσσης) ανέπτυξαν την τριαδολογία στα κείμενά τους, στα οποία κάνουν ευρεία χρήση του όρου πρόσωπο για να καθορίσουν τις σχέσεις των τριών προσώπων της Αγίας Τριάδος.

[4] Βλ. σχετικά Ιω. Δ. Ζηζιούλα, Ἀπό τό προσωπείον εἰς τό πρόσωπον.  Ἡ συμβολή της πατερικῆς θεολογίας εἰς τήν ἔννοιαν τοῦ προσῶπου, Χαριστήρια εἰς τήν μνήμη τοῦ Μητροπολίτου Χαλκηδόνος Μελίτωνος, Πατριαρχικόν Ἵδρυμα Πατερικῶν Μελετῶν, Θεσσαλονίκη, 1977.

[5] Βλ. Μ. Βασιλείου, Επιστολή 236, Ἀμφιλοχίῳ Ἐπισκόπῳ Ἰκονίου, PG 32, 885A. Πρβλ. A. HARNACK, Dogmengeschichte, I. 18942, σ. 764.

[6] π. Γεωργίου Φλορόφσκυ, Θέματα Ορθοδόξου Θεολογίας, εκδ. Άρτος Ζωής, Αθήνα 1989, σ. 154.

[7] Βλ. Chitescu N., The Christology of St. John of Damascus, περιοδικό Εκκλησιαστικός Φάρος, τεύχος ΝΗ’, 1976, σσ. 302-356, μτφ. στα αγγλικά Fr. Alexandru Stan.

[8] Γρηγορίου Παλαμά, Τῷ πάντα καλῷ καγαθώ καί σοφῷ νομοφύλακι Συμεών, Συγγράμματα, τόμος Β΄, επιμέλεια – εισαγωγή Παναγιώτης Χρήστου, κείμενο Νίκος Ματσούκας, εκδ. Κυρομάνος, Θεσσαλονίκη 1994, σ. 395-396.

[9] Βλ. Ιω. Δ. Ζηζιούλα, Ἀπό τό προσωπείον εἰς τό πρόσωπον.  Ἡ συμβολή της πατερικῆς θεολογίας εἰς τήν ἔννοιαν τοῦ προσῶπου, Χαριστήρια εἰς τήν μνήμη τοῦ Μητροπολίτου Χαλκηδόνος Μελίτωνος, Πατριαρχικόν Ἵδρυμα Πατερικῶν Μελετῶν, Θεσσαλονίκη, 1977, σσ. 290-291.

[10] Στον Αριστοτέλη συναντούμε τη φράση τραγικά πρόσωπα. Πρβλ.  Αριστοτέλους, Περί ζώων ιστ. 31,7, σ. 958, α,17.

[11] Τερτυλλιανού, Adversus Praxeam, 11-12, PL 2, 167cd.

[12] Βλ. Χρήστου Γιανναρά, Το πρόσωπο και ο έρως, Τέταρτη έκδοση, Εκδόσεις Δομός, σ. 31.

[13] Για τη χρήση των όρων στην πατερική γραμματεία βλ. Prestige G.L., God in Patristic thought, London, εκδόσεις S.P.C.K., 1964, σσ. 157-196.

[14] Ζηζιούλα Ιωάννη, Τί ελπίζει η εκκλησία από τη θεολογία;, Περιοδικό Εκκλησιαστικός Κήρυκας, τόμος Ζ’, Λάρνακα 1995, σσ. 173-174: ‘’…γιατί εγώ σήμερα να μη χρησιμοποιήσω μια καινούργια λέξη; Γιατί πρέπει σώνει και καλά τη λέξη αυτή να τη βρω στους Πατέρες;’’.

[15] Για παράδειγμα, είναι γνωστό πως οι Καππαδόκες Πατέρες ταύτισαν τους όρους υπόσταση και πρόσωπο. Ο όρος υπόσταση όμως είναι συνώνυμος με τον όρο ουσία στον Μ. Αθανάσιο. Βλ. Μ. Αθανασίου, PG 26, 1036 B: «Ἡ γάρ ὑπόστασις καί οὐσία ἐστί καί οὐδέν ἄλλο σημαινόμενον ἔχει ἤ αὐτό τό ὄν». Πρβλ. Βασιλ. Στεφανίδου, Εκκλησιαστική Ιστορία, Γ’ Έκδ., Αθήνα, Εκδ. Αστήρ – Παπαδημητρίου, 1970, σ. 193.

[16] Ό.π. A. HARNACK, Dogmengeschichte, I. 18942, σ. 764.

[17] Βλ. J.S. Martins, The teaching of the 2nd Ecumenical Council in the Holy Spirit in historical and ecumenical perspective, Rome, Libreria Editrice Vaticana, 1983, σ. 38, σημείωση 18, πρβλ. Γρηγορίου Νύσσης ΕΠΕ 1, σ. 149.

[18] Ο άνθρωπος χαρακτηρίζεται μόνος από όλα τα υπόλοιπα δημιουργήματα ως ζώο ‘’θεόπλαστον’’, M. Βασιλείου, Περί νηστείας, Λόγος 2, PG 31, 212Β.

[19] Γέν. 2,7. Ο άγιος Ιωάννης ο Δαμασκηνός λέει σχετικά: «ἐκ γῆς μέν τό σῶμα διαπλάσας, ψυχήν δέ λογικήν και νοεράν», PG 94, 920B. Πρβλ. Μ. Αθανασίου, Περί του κατά τόν κοινόν ἄνθρωπον ὑποδείγματος 26, 1233: «Ἀνθρωπος μέν γάρ ἐκ ψυχῆς νοητῆς καί σώματος αἰσθητοῦ». Πρβλ. Ιωάννου Χρυσοστόμου, Εἰς ἀσάφειαν τῆς Π. Διαθήκης καί εἰς τήν τοῦ Θεοῦ φιλανθρωπίαν, PG 56, 182.

[20] Εἰρηναίου Λυώνος, Κατά αἱρέσεων, 5,6,1, PG 7, 1158 A-C. Πρβλ. Μαξίμου Ομολογητού, Περί διαφόρων ἀποριῶν, PG 91, 1100D. Για την φύση του σώματος και της ψυχής, Ιωάννου Δαμασκηνού, Κατά Μανιχαίων διάλογος, Εκδόσεις Πουρναρά, Θεσσαλονίκη 2007, § 42, σ. 103.

[21] Στον Πλωτίνο η ψυχή χωρίζεται σε ανώτερη και κατώτερη. Βλ. σχετικά π. Νικολάου Λουδοβίκου, Οι τρόμοι του προσώπου και τα βάσανα του έρωτα, Θεσσαλονίκη 2009, σ. 158.

[22] Χρυσοστόμου Σαββάτου, Μητροπολίτη Μεσσηνίας, Καθηγητή του Πανεπιστημίου Αθηνών, Ἐκκλησία καί Κοινωνία. Ὁ διάλογος θά ἑνώσει τόν κόσμο καί τήν κοινωνία, Ἔκδοση Ἱερᾶς Μητρόπολης Μεσσηνίας, Καλαμάτα 2017, σ. 305.

[23] Μαξίμου Ομολογητού, Σχόλια εἰς τά τοῦ Ἁγίου Διονυσίου Ἀρεοπαγίτου, PG 4, 308A: ‘’Ἄνελε γάρ ἡμῶν τό αὐτεξούσιον καί οὔτε εἰκών Θεοῦ ἐσόμεθα οὔτε ψυχή λογική καί νοερά…’’.

[24] Βλ. Giovanni Reale, Σωκράτης. Πρός ἀνακάλυψιν τῆς ἀρχαίας σοφίας, επιμέλεια μεταφράσεως Μαρία Οικονομίδου, Ακαδημία Αθηνών, Αθήνα 2008, σσ. 179: ‘’Στην πορεία του 20ου αιώνα απεδείχθη ότι η ταύτιση της ουσίας του ανθρώπου με την ψυχή ως νόηση, ως νοητική δηλαδή και βουλητική ικανότητα – υπό την έννοια που απετέλεσε θεμελιώδη ιδέα στο πλαίσιο της διανοήσεως – οφείλεται ακριβώς στον Σωκράτη’’.

[25] Είναι γνωστή η υποτίμηση του σώματος από τον ίδιο, τον Πλάτωνα, τον Πλωτίνο.

[26] Πλάτωνος, Φαῖδρος, 245e.

[27] Ρενέ Ντεκάρτ, Στοχασμοί περί της πρώτης φιλοσοφίας, Εκδόσεις Εκκρεμές, Αθήνα 2003, σ. 122.

[28] Φαίδων 80a: «Ὅρα δή καί τῆδε ὅτι ἐπειδάν ἐν τῷ αὐτῷ ὦσι ψυχή καί σῶμα, τῷ μέν δουλεύειν καί ἄρχεσθαι ἡ φύσις προστάττει, τῇ δέ ἄρχειν καί δεσπόζειν».

[29] Πλάτωνος, Κρατύλος 400c.

[30] Νεμεσίου Εμέσης, Περί φύσεως ανθρώπου 2, μετάφραση Γιάννη Πλεξίδα, Εκδόσεις Ζήτρος 2006, σ. 51.

[31] Γέν. 1,26.

[32] Ιωάννου Δαμασκηνού, P.G 94, 320B.

[33] Για την έννοια του αυτεξούσιου βλ. Μπενάκης Γ. Λίνος, Βυζαντινή φιλοσοφία: κατάφαση της ελευθερίας του ανθρώπου και αναγωγή της αναγκαιότητας στη βούληση και δύναμη του Θεού, Διεθνές Κέντρο Ανθρωπιστικών Ερευνών, ΄΄Μελέτες και Έρευνες’’, τεύχος 36, Αθήνα 1984, σσ. 163-175.

[34] Νικολάου Καβάσιλα, Περί τῆς ἐν Χριστῷ ζωῆς, Λόγος Ε΄, PG 150, 638C: «Ταὐτόν γάρ ἐστιν εἰπεῖν ἀπολέσαι το αὐτεξούσιον καί ἀπολέσαι τόν ἄνθρωπον». Πρβλ. Μαξίμου Ομολογητού, Σχόλια εἰς τά τοῦ ἁγίου Διονυσίου Ἀρεοπαγίτου, PG4, 308A.

[35] Γρηγορίου Νύσσης, Περί κατασκευῆς ἀνθρώπου, PG 44, 184B: «…κατ’ εἰκόνα θεοῦ γεγενῆσθαι τον ἄνθρωπον … ἕν δέ τῶν πάντων καί τό ἐλεύθερον ἀνάγκης εἶναι, καί μή ὑπεζεῦχθαί τινι φυσικῇ δυναστείᾳ. Ἀλλ΄ αὐτεξούσιον πρός τό δοκοῦν ἔχειν τήν γνώμην».

[36] Μαξίμου Ομολογητού, Ἑρμηνεία εἰς τό Πάτερ ἡμῶν, PG 90, 893C.

[37] Ιω. Δ. Ζηζιούλα, Ἀπό τό προσωπείον εἰς τό πρόσωπον.  Ἡ συμβολή της πατερικῆς θεολογίας εἰς τήν ἔννοιαν τοῦ προσῶπου, Χαριστήρια εἰς τήν μνήμη τοῦ Μητροπολίτου Χαλκηδόνος Μελίτωνος, Πατριαρχικόν Ἵδρυμα Πατερικῶν Μελετῶν, Θεσσαλονίκη 1977, σ. 308.

[38] Γέν. 1,26.

[39] Γαλ. 3,26.

[40] Ό.π. 3,28.

[41] Χρυσοστόμου Σαββάτου, Μητροπολίτου Μεσσηνίας, Ἡ Ἁγία καί Μεγάλη Σύνοδος τῆς Ὀρθοδόξου Ἐκκλησίας ἔκφρασις τῆς συνοδικῆς αὐτοσυνειδησίας τῆς Ὀρθοδόξου Ἐκκλησίας, Ἡ ἀποστολή τῆς Ὀρθοδόξου Ἐκκλησίας ὡς μαρτυρία ἀγάπης ἐν διακονίᾳ, Αθήνα 2017, §11, σ. 225: ‘’Ἐν ταὐτῷ, ὑπογραμμίζομεν τήν ἀναμφισβήτητον ἱερότητα τῆς ἀνθρωπίνης ζωῆς ἀπό αὐτῆς τῆς συλλήψεως’’.

[42] Ματθ. 25, 45.

[43] Χρυσοστόμου Α. Σταμούλη, Τί γυρεύει η αλεπού στο παζάρι;, Εκδόσεις Αρμός, 2016, σ. 107.

[44] Ιω. Δ. Ζηζιούλα, Ἀπό τό προσωπείον εἰς τό πρόσωπον.  Ἡ συμβολή της πατερικῆς θεολογίας εἰς τήν ἔννοιαν τοῦ προσῶπου, Χαριστήρια εἰς τήν μνήμη τοῦ Μητροπολίτου Χαλκηδόνος Μελίτωνος, Πατριαρχικόν Ἵδρυμα Πατερικῶν Μελετῶν, Θεσσαλονίκη, 1977, σσ. 308-313.

[45] Μ. Αθανασίου, Περί ενανθρωπήσεως, PG 25, 192.

[46] Ό.π.

[47] Ιωάννη Χρυσοστόμου, Κατήχηση 1η, 15,1: «Κι αν είναι κάποιος άσχημος, κι αν ντρέπεται να εμφανιστεί, κι αν κάποιος είναι πάφτωχος, κι αν κατάγεται από άσημη γενιά, κι αν είναι δούλος, κι αν τον έχουν στο περιθώριο, κι αν χάσει κάποιο μέλος του σώματός του, κι αν έχει πολλά αμαρτήματα, ο Κύριος δεν εξετάζει και δεν εμποδίζεται από τίποτε από αυτά, ούτε και απαιτεί ευθύνες».

[48] Ματθ. 12,22, Ματθ. 20,29, Μάρκ. 10,46, Λουκ. 18,35, Ιω. 9,1.

[49] Ματθ. 9,27.

[50] Μάρκ. 2,1, Λουκ. 5,18,  Ιω. 5,1.

[51] Ματθ. 12,9, Λουκ. 6,6.

[52] Μάρκ. 9,14.

[53] Ματθ. 8,1, Μάρκ. 1,40, Λουκ. 5,12.

[54] Βλ. χαρακτηριστικά Ματθ. 8,4, Μάρκ, 8,26.

[55] Fr. John Chryssavgis, The Body of Christ, The Body of Christ: A Place of Welcome for All People, Including People with Disabilities, 2015.

[56] Βλ. Θεία Λειτουργία Ιωάννου Χρυσοστόμου.

[57] Βλ. σχετικά https://www.goarch.org/el/social-ethos

Αναπηρία

Φωτεινή Φίλιου,

Δασκάλα Ειδικής Αγωγής ΠΕ71

Καλησπέρα σας. Αρχικά, θέλω να ευχαριστήσω τα μέλη της Επιστημονικής Επιτροπής για την τιμητική πρόσκληση να παραστώ στο άκρως ενδιαφέρον αυτό Διεθνές Συνέδριο και να παρουσιάσω την εισήγηση μου σχετικά με την αναπηρία.

Αν υποθέσουμε ότι το «αν» στη λέξη αναπηρία είναι καθαρά υποθετικό, πόσο πιο εύκολα θα είχαμε σπάσει τα ταμπού και εκείνες τις ισχυρές και άκρως παγιωμένες πεποιθήσεις που κατακλύζουν μυαλό, ψυχή και επηρεάζουν εξ ολοκλήρου την κοινωνική μας ζωή. Τι σκέφτεστε όταν ακούτε τη λέξη ανάπηρος; Ποια αντιπροσωπευτική λέξη προσγειώνεται αμέσως στο μυαλό σας; «κρίμα»! αναμφίβολα η λέξη «κρίμα» στοιχειώνει την αναπηρία ως έννοια. Ποιος άραγε είπε ότι είναι μία διαχειρίσιμη και προβλέψιμη έννοια; Έχουμε το μεγάλο πλεονέκτημα να έχουμε έρθει στη ζωή, να μας έχει επιλέξει ο Θεός, ως δικά Του δημιουργήματα δίνοντάς μας το «απόλυτο» δώρο, την ελευθερία! Ο άνθρωπος γεννιέται ελεύθερος.

Ο Θεός ό,τι δίνει στον άνθρωπο, δε το δίνει τυχαία. Ακόμα και την πιο σκληρή δοκιμασία να δώσει ,θα έχει τους λόγους Του. Λόγους, που κανένας ανθρώπινος νους δεν δύναται νε εξηγήσει. Κάπου εδώ, έρχεται και κουμπώνει η έννοια της Πίστης. Η πίστη έρχεται όταν ο άνθρωπος δεν μπορεί να εξηγήσει τα ανεξήγητα. Σε αυτά τα ανεξήγητα, συγκαταλέγεται και η αναπηρία. Άλλωστε, ο άνθρωπος μέσα στη θλίψη του και την αδυναμία του να την αντιμετωπίσει, αναρωτιέται συνεχώς για ποιο λόγο συμβαίνει αυτό το «κακό», σε εκείνον.  Ας προσεγγίσουμε την πολυδιάστατη έννοια της αναπηρίας, ας την πλησιάσουμε, ας την αγκαλιάσουμε και κυρίως ας την αποδεχτούμε. Γιατί όταν η αποδοχή γίνει συνειδητά και ηθελημένα, τότε οι καταστάσεις αυτές αντιμετωπίζονται με άλλη διάθεση.

ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΑΝΑΔΡΟΜΗ.

Κάποτε, η αναπηρία ήταν άμεσα συνυφασμένη με τη νοητική υστέρηση. Και όταν λέμε «κάποτε», μιλάμε για εκείνα τα χρόνια  όπου η νοητική υστέρηση είχε την ονομασία της «ηλιθιότητας». Ηλιθιότης, άνοια, ολιγοφρένεια, νοητική ένδεια και άλλα παρόμοια «κοσμητικά» επίθετα, είχαν την τιμητική τους ώστε να κατηγοριοποιούνται στις ψυχικές ανωμαλίες. Στο βιβλίο «ΨΥΧΙΚΑΙ ΑΝΩΜΑΛΙΑΙ ΤΩΝ ΠΑΙΔΙΩΝ ΚΑΙ ΤΡΟΠΟΙ ΒΕΛΤΙΩΣΗΣ ΑΥΤΩΝ», του ακαδημαϊκού καθηγητή, Νικολάου Εξαρχόπουλου, (Βιβλιοθήκη Αποστολικής Διακονίας), η νοητική υστέρηση εμφανίζεται με τον όρο «ηλιθιότητα» και ως κύρια αφορμή της, ορίζεται η ελαττωματική εξέλιξη του εγκεφάλου.

Χάρη σε νεότερες έρευνες έχουμε μία διάκριση λεπτοτέρων ιδιορρυθμιών της ηλιθιότητας! Κρετινισμός, Μογγολισμός και Παιδομορφισμός, οι νέες «εξελικτικές» έννοιες. Πόση βαρύτητα φέρει πάνω της η λέξη ηλιθιότητα και πόσο δύσκολα μπορούμε να την προφέρουμε για να περιγράψουμε την άγνοια και τη σκληρότητα των χαρακτηρισμών προς τη διαφορετικότητα, τα παλιά χρόνια.

Φτάνοντας στο σήμερα, πολλά πράγματα έχουν αλλάξει, πολλά μυαλά εξελίχθηκαν και χάρη στη διεπιστημονική προσέγγιση, έχουμε θεαματικά βήματα στον χώρο της αναπηρίας. Η αναπηρία μπορεί να είναι εκ γενετής αλλά μπορεί να αποκτηθεί και κατά τη διάρκεια της ζωής του ανθρώπου. Μπορεί να είναι σωματική, νοητική, κινητική, αναπτυξιακή, αισθητηριακή ή και συνδυασμός των παραπάνω. Οι αντιλήψεις που κυριαρχούν σε μια προοδευτική και σύγχρονη κοινωνία αφορούν στα ίσα δικαιώματα, στην ίση μεταχείριση και στις ίσες ευκαιρίες/δυνατότητες, όλων των πολιτών, είτε ανάπηροι είτε μη ανάπηροι.

Παρόλο που διακρίνεται μία αλλαγή στην όλη τοποθέτηση και στάση στο θέμα των ΑΜΕΑ στη χώρα μας, υπάρχει μία εμφανής σύγκρουση ανάμεσα σε δύο διαφορετικές αντιλήψεις, για το θέμα της ένταξης και της αποκατάστασης των ΑΜΕΑ. Η μία άποψη ξεκινάει από την πεποίθηση ότι τα ανάπηρα άτομα μπορούν να ζήσουν μία κανονική, ανεξάρτητη ζωή. Η άλλη, η οποία αφορά στην ιδεολογία της προστασίας, ενστερνίζεται την άποψη το ότι τα άτομα με αναπηρία δεν μπορούν να ζήσουν μία κανονική ζωή όπως ακριβώς τη ζούνε τα άτομα χωρίς κάποια αναπηρία, καθώς κάτι τέτοιο είναι μη ρεαλιστικό. Αυτές οι δύο απόψεις λοιπόν, επικρατούν στον χώρο της εκπαίδευσης στη χώρα μας και από αυτή τη σύγκρουση προκύπτουν διλήμματα, τύπου, «μπορούμε να εντάξουμε τα ΑΜΕΑ στην κοινωνία των μη αναπήρων», ή «πρέπει να δημιουργήσουμε ένα πολύ προστατευμένο περιβάλλον για τα ΑΜΕΑ, καθώς η πραγματικότητα των μη αναπήρων δεν είναι καλά προσαρμοσμένη στις ανάγκες τους».

ΟΡΙΣΜΟΣ ΑΝΑΠΗΡΙΑΣ.

Προτού ορίσουμε στο περίπου την αναπηρία, καλούμαστε όλοι να προβληματιστούμε ενεργά γύρω  ένα ερώτημα: «πρέπει να βλέπουμε την αναπηρία ως ένα σφαιρικό πρόβλημα ή μπορούμε να διακρίνουμε μόνο ένα είδος της, όπως τη νοητική αναπηρία, τη ψυχική κ.ά.». Ο καθένας μας εάν κληθεί να δώσει έναν ορισμό για την αναπηρία, θα διαπιστώσουμε τις αποκλίσεις για τον λόγο ότι είμαστε διαφορετικοί και αντιμετωπίζουμε την πραγματικότητα κάτω από το δικό μας οπτικό πρίσμα. Έτσι λοιπόν, ένας παιδαγωγός θα δώσει διαφορετικό  ορισμό από έναν γιατρό, από έναν ψυχολόγο από έναν γιατρό, από έναν κληρικό, από έναν γονέα κοκ. Για την αναπηρία λοιπόν, έχουν διατυπωθεί πολλοί και διαφορετικοί ορισμοί που πηγάζουν από διαφορετικές ιδεολογικοπολιτικές αντιλήψεις.  Κατά την Π.Ο.Υ. (Παγκόσμια Οργάνωση Υγείας), Άτομα με Ειδικές Ανάγκες, είναι τα άτομα που εμφανίζουν σοβαρή μειονεξία η οποία προκύπτει από σοβαρή φυσική ή διανοητική βλάβη. Πράγματι, ο συγκεκριμένος ορισμός βρίσκει τους περισσότερους ανθρώπους σύμφωνους με τη διατύπωσή του. Το σχήμα της ταξινόμησης που υιοθέτησε η Π.Ο.Υ., το 1981 προκειμένου να ορίσει την αναπηρία, έχει προτείνει και εισήγαγε ο ρευματολόγος P. Wood. Σύμφωνα λοιπόν με αυτή τη θεώρηση, υιοθετήθηκε η εξής ταξινόμηση:

Το «μειονέκτημα», το οποίο η Π.Ο.Υ. ορίζει ως απώλεια ουσίας ή αλλοίωσης μιας δομής ή μιας ψυχολογικής, φυσιολογικής ή ανατομικής λειτουργίας.

Η «ανικανότητα», που είναι αποτέλεσμα ενός μειονεκτήματος.

Το «ελάττωμα», που έρχεται σε ένα άτομο ως αποτέλεσμα μιας ανεπάρκειας ή ανικανότητας που περιορίζει ενός φυσιολογικού ρόλου που είναι ομαλός για το άτομο αυτό που το φέρει.

Όπως αντιλαμβανόμαστε ο ορισμός που μας δίνει η Π.Ο.Υ. δεν είναι ξεκάθαρος παρόλο που μας βρίσκει σύμφωνους ως προς το περιεχόμενό του. Πρόκειται περισσότερο για μια ταξινόμηση των διαφορετικών ελαττωμάτων. Πολλές οι επιστημονικές προσεγγίσεις για τον ορισμό της αναπηρίας αλλά καμία δεν είναι παγιωμένη και απόλυτη. Άλλωστε, πώς μπορούμε να ορίσουμε μία τόσο «πονεμένη» έννοια; Πόση δύναμη ψυχής πρέπει να διαθέτει κανείς για να την χαρακτηρίσει, μέσα σε λίγες επιστημονικές τοποθετήσεις; Είναι η αναπηρία ένα συναίσθημα; Είναι μία καταδικασμένη κατάσταση, ή μήπως πρόκειται για μία ιδέα; Προσωπικά, λόγω της σεβαστής εμπειρίας μου και ενεργής  ενασχόλησής μου με την αναπηρία τα τελευταία 20 χρόνια, πρόκειται για μια φιλοσοφία, μια ιδέα που οφείλουμε να αποδεχτούμε ως προς την αιτιολογία της αρχικά, έπειτα να τη μελετήσουμε ως περίπτωση ξεχωριστή, να τη συναισθανθούμε και σε τελικό στάδιο να δουλέψουμε πάνω σε αυτή και για αυτή, με απόλυτο σεβασμό, με προσοχή, με διάκριση και κυρίως, με αγάπη. Είναι αποδεδειγμένο άλλωστε πως όταν δεν αγαπάς δεν μπορείς και να προσφέρεις. Ό,τι δεν πηγάζει από τη ψυχή με καλοσύνη δεν μπορεί και να αποφέρει καρπούς.

ΑΠΟΔΟΧΗ ΚΑΙ ΕΝΣΥΝΑΙΣΘΗΣΗ.

Υπάρχουν άνθρωποι, ενήλικες και παιδιά, που έχουν μία ροπή να υιοθετούν συμπεριφορές διακρίσεων, εκφοβισμού και κοινωνικού αποκλεισμού ως προς το διαφορετικό, ως προς την αναπηρία. Η ακαδημαϊκή γνώση μηδενίζεται εντελώς και ακυρώνεται όταν δε συνοδεύεται από την ευαισθητοποίηση σε μικρή ηλικία στο θέμα της αναπηρίας. Αποδέχομαι, σημαίνει πως δέχομαι με όλη μου την επίγνωση αυτό που έχω να αντιμετωπίσω. Δέχομαι αυτό που στην ουσία, παραδέχομαι. Για να αποδεχθώ την αναπηρία ενός ανθρώπου, θα πρέπει να έχω επίγνωση αυτού που μου λείπει. Έτσι, η αξιολόγηση της θέσης στην οποία βρίσκομαι κρίνεται αναγκαία προκειμένου να προβώ στο επόμενο στάδιο της αποδοχής κάποιου πράγματος.

Όταν γεννιέται ένα παιδί με αναπηρία σε μια οικογένεια, είναι σα να σκάει μία βόμβα. Ένας καταπέλτης στη ψυχή των γονέων και ένα ταξίδι προς το άγνωστο ξεκινά. Τα ενοχικά στοιχεία, οι τύψεις δεν αργούν να κάνουν την εμφάνισή τους και αναπάντητα ερωτήματα κατακλύζουν το μυαλό των γονέων. Σε ένα επόμενο στάδιο και στις περιπτώσεις που οι συζυγικές σχέσεις δεν διακρίνονται από σεβασμό και αγάπη, υπάρχουν οι έντονες διαμάχες έως και τα διαζύγια. Ο ένας γονέας κατηγορεί τον άλλον ότι είναι υπαίτιος για τη γέννηση του ανάπηρου παιδιού τους.

Και τώρα; Πως θα αντιμετωπιστεί όλο αυτό; Που είναι η αποδοχή; Αναμφίβολα, οι καταστάσεις αυτές παίρνουν χρόνο και δικαιολογημένα οι γονείς αρνούνται να συνειδητοποιήσουν για μεγάλο χρονικό διάστημα ότι θα πρέπει να μάθουν να ζουν με ένα ανάπηρο παιδί. Ένα παιδί, που ίσως δε θα είναι σε θέση να περπατήσει, να μιλήσει, να δείξει τα συναισθήματά του, να τρέξει, να συνάψει φιλίες, να καλέσει σε μια γιορτή τους συμμαθητές του, ή να βρεθεί το ίδιο σε κάποιο πάρτι, να εκφραστεί , να μπορέσει να κοιμηθεί, να γελάσει και να κλάψει… Ένα παιδί που δε θα περάσει ίσως στο Πανεπιστήμιο και που δε θα μπορέσει να πιάσει μια δουλειά, να συντηρήσει τον εαυτό του, να παντρευτεί και να κάνει οικογένεια.

Πόσο άδικα φαντάζουν όλα αυτά που δεν αποτελούν υποθέσεις αλλά μια πραγματικότητα, την καθημερινότητα των συνανθρώπων μας. Ίσως μένουν δίπλα μας, ίσως είναι κάποιο συγγενικό μας πρόσωπο, ίσως αύριο βρεθούμε εμείς στη θέση αυτή. Όσο σκληρό και να ακούγεται, η αναπηρία δεν είναι δεδομένη για όσους δε γεννιούνται με αυτή. Η αναπηρία μπορεί να χτυπήσει και τη δική μας πόρτα ανά πάσα στιγμή. Για αυτό πρέπει και οφείλουμε ως άνθρωποι, να καλλιεργήσουμε από μικρή ηλικία τις έννοιες της αποδοχής και της ενσυναίσθησης ως προς τη διαφορετικότητα.

Οι άνθρωποι τείνουν να εντοπίζουν στους άλλους ανθρώπους, πρώτα την ανεπάρκεια και τα ελαττώματα στους άλλους ανθρώπους, χωρίς να αντιλαμβάνονται τα δικά τους ή να μην έχουν καμία αίσθηση της πραγματικότητας του εαυτού τους. Αυτές οι ανεπάρκειες που εκδηλώνουν οι άλλοι, είναι εκείνες που καταπιέζουν τις δικές μας ανάγκες για αγάπη, αποδοχή και ασφάλεια. Το να καταπιέζουμε τις προσδοκίες και τις επιθυμίες μας από τους άλλους, μπορεί να επιφέρει βαθιά ρήξη στις μεταξύ μας σχέσεις. Αυτό ακριβώς είναι και το σημείο που χρήζει ιδιαίτερης προσοχής γιατί η καταπίεση δημιουργεί αρνητικά συναισθήματα και σκέψεις τις οποίες δεν μπορούμε να διαχειριστούμε και οδηγούμαστε σε απογοήτευση. Το αποτέλεσμα είναι να υφίσταται μία κακή επικοινωνία και να δυσχεραίνονται οι σχέσεις.

Σε ένα τέτοιο πλαίσιο, πώς μπορεί άραγε να χωρέσει μια ενσυναισθαντική στάση ζωής. Η αληθινή ενσυναίσθηση είναι ένας δύσκολος δρόμος που θέλει δουλεία για να γίνει κατανοητή σε ένα πρώτο στάδιο και σε ένα δεύτερο να καλλιεργηθεί έμπρακτα. Συναισθάνομαι, σημαίνει ότι μπαίνω στη δύσκολη θέση του άλλου και δικαιολογώ τυχόν δύσκολες συμπεριφορές του και αποδέχομαι τη συναισθηματική κατάσταση στην οποία βρίσκεται.

Κάπου εδώ, σε αυτές τις λιγοστές γραμμές της προσπάθειας να οριστεί με απλό τρόπο η ενσυναίσθηση, γίνεται άμεσα αντιληπτό το μεγαλείο της. Πρόκειται όχι απλά για μία δεξιότητα αλλά για χάρισμα, το οποίο έχουμε το προνόμιο μέσω της εκπαίδευσης, να την καλλιεργήσουμε στα παιδιά και να την φέρουμε στην επιφάνεια. Η αποδοχή με την ενσυναίσθηση είναι δύο διαφορετικές έννοιες, οι ποίες όμως είναι και αλληλένδετες και όταν η μία ακολουθεί την άλλη και τη συμπληρώνει, τότε μπορούν να συμβούν θαύματα. Αυτά τα θαύματα χρειαζόμαστε στην εκπαίδευση για να αντιμετωπίσουμε την πολυδιάστατη έννοια της αναπηρίας.

Δε χρειαζόμαστε ούτε ορισμούς, ούτε αίτια ούτε θεωρίες που κουράζουν. Τα όπλα μας για να βοηθήσουμε τον κόσμο ως εκπαιδευτικοί, στο θέμα της αναπηρίας, μόλις περιγράφηκαν παραπάνω. Δεν έχει νόημα τη δεδομένη στιγμή να μπούμε σε μια διαδικασία απαρίθμησης αιτιών, συνεπειών και ορισμών της αναπηρίας. Μέσα από το καλό παράδειγμα των εκπαιδευτικών στα σχολεία όλων των βαθμίδων, και τη σεβαστική ένταξη των μαθητών με ειδικές ανάγκες στα σχολεία, μπορούμε να μιλάμε για ενταξιακή εκπαίδευση των παιδιών στα σχολεία γενικής εκπαίδευσης και σε δεύτερο στάδιο των ενηλίκων ανθρώπων με αναπηρία στην κοινωνία μας. Ιδανική κατάσταση και ιδανικές συνθήκες για τα ΑΜΕΑ δε θα υπάρξουν ποτέ. Ας είμαστε ρεαλιστές και ας προσπαθήσουμε ο καθένας από το δικό τους πόστο να βοηθήσει τα «ανάπηρα μυαλά», των «υγιών ατόμων» να δούνε ότι ο κόσμος δεν είναι κομμένος και ραμμένος στα μέτρα τους και  κυρίως πως η ζωή είναι μια ανατροπή και τα δεδομένα μπορούν να γίνουν αναπάντεχα ζητούμενα για όλους μας.

ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ ΓΙΑ ΕΝΙΣΧΥΣΗ ΑΠΟΔΟΧΗΣ ΚΑΙ ΕΝΣΥΝΑΙΣΘΗΣΗΣ ΤΗΣ ΑΝΑΠΗΡΙΑΣ.

«Τι έχει ο Γιάννης;» (παιδικό βιβλίο για τον αυτισμό) «Ο Γιάννης είναι τεσσάρων ετών και είναι αυτιστικός. Ο αυτισμός δεν είναι αρρώστια. Δεν κολλάει όπως η ιλαρά που γεμίζεις σπυριά σε όλο σου το σώμα… Έτσι αρχίζει η ιστορία του Γιάννη, μια ιστορία για την αποδοχή και τον σεβασμό στη διαφορετικότητα.»

« Η ζωή μου με τον Γιάννη. Μεγαλώνοντας ένα αυτιστικό παιδί.» (αληθινή ιστορία)

« Το όνομά μου είναι Σαμ» (ταινία για τον αυτισμό)

«Το μαύρο μπαλόνι» (ταινία για τον αυτισμό, 2008)

«Οι άθικτοι» ( ταινία για εφήβους και ενήλικες για την ενσυναίσθηση)

« Η Παναγία των Παρισίων» (ταινία για παιδία και ενήλικες)

«Ψάχνοντας την Ντόρι Γουόντερ» ( τανία)

“Peanut Butter Falcone ( ταινία για σύνδρομο Down)

“The present” (ταινία μικρού μήκους)

«Λυμένα κορδόνια» (παραμύθι)

«Το αβγό» (παραμύθι)

« Ο βαρόνος του ΔΕΠ/Υ»

«Η μαμά μου η καροτσάτη»

«Όλες μου οι ρίγες»

Δραστηριότητα: «ελεύθερος συνειρμός», αναπηρία είναι … , ένα ανάπηρο παιδί μπορεί να…., ένα ανάπηρο παιδί δεν μπορεί να….

Κλείνοντας, αφήνω μία ανοιχτή ερώτηση για όλους μας. «Εάν μπορούσαμε δια διαθέσουμε χρήματα για τεχνητά μέλη, εάν όλα τα πεζοδρόμια και οι δημόσιοι χώροι (υπηρεσίες, σχολεία, εκκλησίες κ.ά. ) ήταν προσαρμοσμένα για ανθρώπους με αναπηρία, αν τα σχολεία όλα ήταν ανοιχτά για όλα τα παιδιά, θα μιλούσαμε τώρα για την αναπηρία που είναι κάτι ως μειονότητα; «Όταν  εισήλθατε στον πανεπιστημιακό χώρο του ΑΠΘ, είδατε κάτι που θα εμπόδιζε άτομα με αναπηρία, στις δομές;». « Οι αναπηρίες που δεν φαίνονται, όπως αυτισμός, σχιζοφρένεια, ΔΕΠ/Υ, είναι αναπηρίες ή μήπως εμείς τις κάναμε αναπηρίες μη παρέχοντας ισότιμες ευκαιρίες;».

Σας ευχαριστώ για την προσοχή σας.

Βιβλιογραφία:

Αθηνά Ζώνιου – Σιδέρη, Οι ανάπηροι και η εκπαίδευση τους, Μια ψυχοπαιδαγωγική προσέγγιση της ένταξης, η’ έκδοση, Ελληνικά Γράμματα.

Νικολάου Ι. Εξαρχόπουλου, Ψυχικαί ἀνωμαλίαι τῶν παίδων και τρόποι βελτιώσεως αὐτῶν, Στοιχεῖα ψυχοπαθολογίας τοῦ παιδός καί θεραπευτικῆς παιδαγωγικῆς, Βιβλιοθήκη Αποστολικής Διακονίας, Αθήνα 1953.