Ιερά Μονή Κρουσταλλένιας: Το πνευματικό κέντρο του Οροπεδίου Λασιθίου
Η Μονή Κρουσταλλένιας έχει χαρακτηριστεί ως το θρησκευτικό και πνευματικό κέντρο του Οροπεδίου Λασιθίου, ενώ είναι ένας χώρος που αποτελούσε το ορμητήριο των κρητικών επαναστάσεων κατά τον 19ο αιώνα.
Για τη χρονολογία ίδρυσης του μοναστηριού, έχουν διατυπωθεί δύο απόψεις: Η πρώτη έχει θέλει να είχε ιδρυθεί ήδη από τον 13ο αιώνα. Η δεύτερη συνδέει την ίδρυσή του με τη ζωή και την πορεία των μοναχών Θεοκλήτης και Παλαντίας. Οι δύο αδελφές έφτασαν από την Πελοπόννησο στην Κρήτη ως πρόσφυγες, στα μέσα του 16ου αιώνα, και είχαν αναλάβει την υποχρέωση να ιδρύσουν δύο μοναστήρια.
Ο ρόλος του μοναστηριού στα χρόνια της τουρκοκρατίας ήταν καθοριστικός, καθώς αποτέλεσε ένα σημείο συνάντησης των οπλαρχηγών της εποχής οι οποίοι σχεδίαζαν τον αγώνα για την Ελευθερία. Την περίοδο του Αγώνα του 1821 υπέστη σοβαρές καταστροφές από τους Τούρκους, οι οποίοι πυρπόλησαν το μοναστήρι. Κατά τη διάρκεια της κρητικής επανάστασης στην Μονή Κρουσταλλένιας βρίσκονταν οι αποθήκες των πυρομαχικών. Στα χρόνια του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου έγινε χώρος συγκέντρωσης από τους Γερμανούς.
Παρά τα προβλήματα και τις λεηλασίες που γνώρισε, η Ιερά Μονή Κρουσταλλένιας δε σταμάτησε λεπτό την λειτουργία της, κρατώντας σε υψηλά επίπεδα την εθνική συνείδηση και αποτελώντας έναν σημαντικό φάρο της Ορθοδοξίας.
Η μονή είναι κτισμένη σε έναν λόφο με όμορφη θέα και αποτελεί ένα ησυχαστήριο για πιστούς που θέλουν να προσευχηθούν μέσα σε κλίμα κατάνυξης και περισυλλογής.
Το μονόχωρο Καθολικό είναι αφιερωμένο στην Παναγία και βρίσκεται αρχιτεκτονικά ένα επίπεδο πάνω από τις άλλες κτιριακές υποδομές του μοναστηριού. Στα άλλα κτίσματα τόσο κατά την διάρκεια του 19ου όσο και του 20ου αιώνα υπήρξαν παρεμβάσεις, ενώ τα τελευταία χρόνια ανακαινίστηκαν.
Στον περιβάλλοντα χώρο του μοναστηριού υπάρχουν και κάποιοι τεράστιοι πρίνοι, οι οποίοι λόγω του μεγέθους τους μαγνητίζουν το βλέμμα των επισκεπτών. Μάλιστα, υπάρχει και ένας μύθος σύμφωνα με τον οποίο ο πρίνος παραπλεύρως των κελιών έχει 18 κλώνους, όσα και τα χωριά του Οροπεδίου Λασιθίου που προστατεύει το μοναστήρι.
